Historia miasta

Lubuskie Kroniki Filmowe - Zielona Góra na niemym filmie

Lubuskie Kroniki Filmowe - Hej! Winobranie

Lubuskie Kroniki Filmowe - W Polskiej Wełnie

Lubuskie Kroniki Filmowe - Obrazki z życia miasta i województwa

Lubuskie Kroniki Filmowe - Z gospodarską wizytą

Lubuskie Kroniki Filmowe - Świat kina

Lubuskie Kroniki Filmowe - PRL rośnie w silę - Przemysł i budownictwo

Lubuskie Kroniki Filmowe - Muzyka i kosmos

Lubuskie Kroniki Filmowe - Edukacja

Lubuskie Kroniki Filmowe - Cały naród buduje stolicę

Osada nad potokiem

Fragment starej mapy Śląska

Z badań archeologicznych wynika, że okolice Zielonej Góry zamieszkiwała ludność słowiańska już w epoce kamienia, brązu i żelaza. Pierwsza osada zbudowana została w łagodnej dolinie potoku Złotej Łączy, w otoczeniu wysokich, zalesionych wzgórz w okresie organizowania przez Mieszka I państwa polskiego i podporządkowania Polsce plemion śląskich. Najstarsza osada miała charakter rolniczy. Osadę o charakterze targowym założono tu zapewne w XII wieku na skrzyżowaniu dróg handlowych wiodących z Poznania do Żagania i dalej na Śląsk i Łużyce. Z czasem dopiero, wraz z postępującym rozwojem gospodarczym, wokół osady zaczęli osiedlać się rzemieślnicy, powoli przekształcając ją w ośrodek miejski.
W kronikach po raz pierwszy wymienia się Zieloną Górę w związku z napływem osadników sprowadzonych przez Henryka Brodatego około roku 1222. Osadę zamieszkiwała wówczas ludność słowiańska zajmująca się pasterstwem i myślistwem. W roku 1249 osada zielonogórska (wraz z całym księstwem głogowskim) przeszła z rąk Piastów śląskich w ręce Brandenburgii.
Jak przypuszczają historycy, lokacja miasta w granicach księstwa głogowskiego nastąpiła w okresie rządów Henryka III (1273-1309). Dokument lokacyjny zaginął, stąd trudności w ścisłym ustaleniu daty.
Średniowieczne dzieje miasta, rządzonego przez Piastów śląskich, nie należały do najszczęśliwszych. Często gnębiły je waśnie i przetargi kłótliwych książąt, nękały je zarazy, wojny i pożary. W roku 1338 klęska szarańczy doszczętnie zniszczyła plony w okolicach Zielonej Góry, w roku 1349 epidemia czarnej ospy, zdziesiątkowała ludność, pozostawiając przy życiu zaledwie 200 osób.
Od połowy XIV w. Zielona Góra wraz ze Śląskiem znalazła się poza granicami Polski, pod rządami Piastów głogowskich, którzy utracili polityczną samodzielność na rzecz niemieckiej dynastii Luksemburgów, panujących w Czechach.

Panorama miasta z 1740r.

Mimo klęsk, Zielona Góra przeżywa również złoty okres swego rozwoju na przełomie XIV i XV wieku. Były to czasy panowania Piastów śląskich Henryka VIII i Henryka IX. Książę Henryk VIII , tytułujący się - "księciem zielonogórskim" zamieszkał w Zielonej Górze. Nosił się nawet z zamiarem przeniesienia do Zielonej Góry stolicy księstwa. Miasto rozkwita także za rządów Henryka IX (1423 - 1467). W tym czasie zostaje otoczona murem obronnym, bogaci się na handlu, rzemiośle i uprawie winorośli. Miasto zawdzięcza także Henrykowi IX odrodzenie zniszczonych przez mróz upraw winnej latorośli. W roku 1466 sprowadza z Węgier, Austrii i Francji nowe gatunki winnego krzewu. Przez dłuższy czas plantacje winogron obejmowały obszar około 1000 hektarów, a produkowane tu wina coraz częściej pojawiają się na rynkach krajowych i zagranicznych.
Po śmierci Henryka IX, w 1467 roku księstwo po nim objął jego syn Henryk XI, nie reprezentujący już tej myśli politycznej, której był wierny jego ojciec.
Śmierć Henryka XI (22 lutego 1476 roku) - ostatniego Piasta w księstwie głogowskim, sprowadziła na księstwo trwającą sześć lat, "sukcesyjną wojnę głogowską", rozpętaną przez pretendentów do spadku. W jej wyniku Zielona Góra w 1482 roku znalazła się w zasięgu panowania Jagiellonów. W wyniku wyniszczającej wojny księstwo głogowskie wraz z całym Śląskiem objął Władysław Jagiellończyk.

Pierwsze murowane domy

W historiografii uznaje się, że panowanie Zygmunta stanowiło okres największego rozkwitu księstwa, a tym samym Zielonej Góry. Za czasów Zygmunta wzniesiono w mieście pierwsze murowane domy, zaś zielonogórscy sukiennicy i kupcy otrzymali w roku 1505 przywilej sprzedaży sukna w całej Polsce. Od początków dziejów miasta hodowla owiec i związana z nią produkcja wełny była znana jego mieszkańcom. Cech sukienników należał do najbogatszych i najliczniejszych w Zielonej Górze. Znakomite sukna zielonogórskie konkurowały w owym czasie ze znanymi w całej Europie wyrobami tkaczy flandryjskich, dlatego też dobre imię naszego miasta znane było również daleko poza granicami kraju.

Zielona Góra z przełomu XIX / XX wieku

W roku 1526, po śmierci Ludwika Jagiellończyka, Zielona Góra i ziemi nadodrzańskie znalazły się pod rządami wrogiej Polsce niemieckiej dynastii Habsburgów, które przyniosły miastu nie tylko spory religijne pomiędzy katolikami i protestantami, ale również poważny upadek gospodarczy. Zielona Góra wraz z całym księstwem głogowskim została zastawiona niemieckiemu szlachcicowi von Bibersteinowi. Zastaw ten po trzech latach został wykupiony, ale wkrótce księstwo głogowskie ponownie zostało zastawione księciu legnickiemu Fryderykowi II. Od tego momentu Zielona Góra stała się jego własnością.
Wiele spustoszeń doznało miasto także w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Dzieło nawracania zielonogórskich ewangelików zakończone zostało zgodnie z cesarskimi instrukcjami, nałożeniem na miasto olbrzymiej kontrybucji. Pod koniec wojny w 1646 roku wojska cesarskie przechodzące przez Zieloną Górę uprowadziły ze sobą wszystkie bydło. Wojna, nieustanne rabunki i pożary doprowadziły miasto do całkowitego upadku. Plagę nieszczęść powiększyło jeszcze ciężkie gradobicie (13 sierpnia 1648 roku), które zniszczyło całkowicie zbiory winorośli, a także katastrofalny wylew Odry.
W roku 1626 podczas pożaru wznieconego przez żołnierzy spaliło się niemal całe miasto w obrębie murów. W roku 1631 świetnie zapowiadający się zbiór winogron uległ zniszczeniu spowodowanemu przez wojsko szwedzkie, które splądrowało Zieloną Górę, nie oszczędzając nawet kościołów. W roku 1651 straszliwy pożar dosłownie spopielił miasto; spaliło się wówczas 660 domów. Po kilku latach kolejny katastrofalny pożar strawił domy przy kilku ulicach. Odbudowa miasta trwała kilka lat. Mimo to ciemne chmury wciąż wisiały nad miastem. Był to bowiem okres kontrreformacji.

Procesy czarownic

W Zielonej Górze przed sądami miejskimi w latach 1652-1669 odbywały się głośne wówczas "procesy czarownic", w rezultacie których zginęło kilkanaście kobiet torturowanych i spalonych na stosie za "kontakty z diabłem". Wynaturzenia związane z procesami czarownic w Zielonej Górze spowodowały, że w r.1669 wydano zarządzenie pozbawiające tutejsze sądy prawa wydawania wyroków śmierci na kobiety oskarżone o czary. Procesy nie przyniosły miastu chluby, bowiem jak podają źródła, najdłużej trwały one w naszym mieście.
W lipcu 1683 r. doszło do buntu zielonogórskich czeladników sukienniczych. Niemieccy majstrowie (miasto było już w dużym stopniu zgermanizowane) w obawie przed konkurencją, nie dopuszczali do mistrzostwa polskich czeladników. Bezpośrednią zaś przyczyną buntu rzemieślniczej czeladzi stał się pobór rekrutów do armii cesarstwa Habsburgów, która miała pospieszyć na odsiecz zagrożonemu przez Turków Wiedniowi. Bunt został stłumiony, a zielonogórskie więzienia zapełniły się Polakami. Sytuacje takie będą się powtarzać często, zwłaszcza po przejęciu władzy nad Śląskiem i Zieloną Górą przez królów pruskich.
16 grudnia 1740 r. w dniu rozpoczęcia wojny austriacko-pruskiej do Zielonej Góry wkroczyły regimenty wojsk pruskich Fryderyka II. W jej ostatecznym wyniku państwo pruskie wzbogaciło się o nową dzielnicę; Zielona Góra wraz z wieloma innymi miastami śląskimi znalazła się w państwie Fryderyka II. Królowie pruscy byli ostatnimi władcami, którzy przez okres ponad 200 lat rządzili Zieloną Górą. Ludność polska wyparta została do okolicznych wsi. Mimo zniemczenia miasta, znamiennym faktem było przetrwanie do roku 1809 polskiego kościoła.


W latach 1756-1763 Zielona Góra wciągnięta została w wir wojny siedmioletniej. Walki toczyły się co prawda w pewnym oddaleniu od Zielonej Góry, jednak ciągłe przemarsze wojsk pruskich, austriackich i rosyjskich, rekwirujące żywność, paszę i wino, nakładające kontrybucje, czy wreszcie dopuszczające się grabieży i gwałtów, nie wpłynęły korzystnie na jego rozwój.
Po zakończeniu wojny siedmioletniej Zielona Góra stała się miastem garnizonowym.

Pod koniec XVIII stulecia w obrębie miasta znajdowało się 131 domów, a na przedmieściach 939. Przez mury prowadziły trzy bramy. Jedynie 101 dachów krytych było dachówką, pozostałe gontem lub słomą. W Zielonej Górze znajdowało się też 28 folwarków rolnych, trzy gościńce, dziesięć młynów i 27 foluszy. Poza ratuszem istniały dwa budynki należące do magistratu, budynek kupiecki, cztery magazyny, dom winny, cztery browary i szpital. Dom akcyzy, dom celny i magazyny prowiantu były własnością państwa. W mieście stały trzy kościoły: katolicki, ewangelicki i cmentarny. Obszar winnic wynosił 700 ha, a produkcja ponad 25 tysięcy butelek szampana i 160 hektolitrów innych win. Zielona Góra liczy 8321 mieszkańców (6204 - wyznania ewangelickiego, 2117 - katolickiego).

W roku 1806 Zielona Góra znalazła się na szlaku przemarszów armii Napoleona. W roku 1812 po wybuchu wojny francusko-rosyjskiej przez Zieloną Górę przeszły oddziały "Wielkiej Armii" spieszącej przeciwko Rosji. Francuska okupacja miasta trwała do 8 sierpnia 1813 roku. 27 sierpnia 1813 r. do Zielonej Góry wkroczyły oddziały rosyjskie i pruskie.

Winobranie

Wytwórnia win

Ponowny rozkwit miasta rozpoczyna się w pierwszej połowie XVIII w. i trwa niemal przez cały XIX w. W roku 1816 powstaje pierwsza przędzalnia wełny, w roku 1824 - fabryka win, w 1826 r. - fabryka win i szampanów oraz wytwórnie koniaków, w roku 1823 rozpoczęto budowę brukowanych ulic oraz wymianę drewnianych rur kanalizacyjnych na żelazne. W roku 1826 w celu ratowania zagrożonego przemysłu winiarskiego utworzono Związek Uszlachetniania Win i Drzew Owocowych. W 1834 r. przystąpiono do budowy drogi do Kożuchowa, zbudowana została także droga z Sulechowa przez Zieloną Górę do Żar.

Miasto u przełomu XIX i XX w.

W 1835 roku powstało Stowarzyszenie Miłośników Rozwoju i Upiększania Miasta. Od roku 1852 dzień Winobrania jest urzędowo ogłaszany przez Radę Miejską, która nad uroczystością sprawowała oficjalny patronat.
W 1853 roku otwarto teatr letni, w latach 1860-1900 w Zielonej Górze powstało 13 zakładów produkujących wódki i koniaki, w 1864 roku otwarto teatr miejski. 1 października 1871 roku nastąpiło oficjalne uruchomienie odcinka kolei żelaznej Głogów - Zielona Góra - Czerwieńsk. W 1873 roku następuje uruchomienie produkcji piwa w zielonogórskim browarze. W roku 1876 powstaje Fabryka Budowy Mostów i Konstrukcji Stalowych (dzisiejszy Zastal). W 1880 roku powstaje fabryka maszyn włókienniczych, a w roku 1883 położono fundamenty pod fabrykę zgrzeblarek bawełnianych. Rok później utworzona zostaje spółka akcyjna Angielska Manufaktura Materiałów Wełnianych. W 1886 r. rozpoczęto produkcję wagonów kolejowych - towarowych i pasażerskich, powstaje też pierwsza wytwórnia wódek gatunkowych.

Zakłady Beuchelta 1876r. - dzisiejszy Zastal

W 1890 roku Zielona Góra liczy 16.092 mieszkańców. Winorośl uprawiana jest na powierzchni 1400 ha. Na terenie miasta znajduje się 20 fabryk związanych z produkcją sukna (przędzalnie, farbiarnie, pralnie wełny, fabryki sukna i sztucznej wełny, krochmalnia), Zakład Budowy Maszyn, Fabryka Budowy Mostów i Konstrukcji Stalowych, zakład galwanizacyjny, fabryka szampana, destylatornia i fabryka spirytusu, zakład gazowniczy, fabryka amoniaku, browar, dwie drukarnie, trzy cegielnie i fabryka szkła. Istnieje 9 szkół, przedszkole i pogotowie opiekuńcze. W 1898 roku powstała miejska biblioteka publiczna.
W 1900 roku Zielona Góra liczy 20.983 mieszkańców. Duży udział w odrodzeniu miasta posiadała ludność polska, która począwszy od drugiej połowy XIX w. zaczęła przybywać na te obszary i zasiedlać je w miejsce uchodzących na zachód Niemców. Wyrazem tego było istnienie w Zielonej Górze silnego ośrodka polskiego, który stanowiło założone w 1898 r. przez Kazimierza Lisowskiego Towarzystwo Rzemieślników Polskich.

Miasto u przełomu XIX i XX w.

Sytuacja w mieście nie uległa zasadniczym zmianom aż do roku 1945. 14 lutego 1945 r. oddziały 3 armii gwardii i 1 Frontu Ukraińskiego pod dowództwem gen. Gordowa w ramach operacji dolnośląskiej wyzwoliły bez zniszczeń Zieloną Górę, mimo że Niemcy zamierzali potraktować miasto jako zamierzony punkt oporu. Już pod koniec grudnia 1945 r. Zieloną Górę zamieszkiwało ponad 12.000 osób, a już cztery lata później liczba ta wzrosła do ok. 32.000. W roku 1949 Zielona Góra została miastem wydzielonym z powiatu, zaś w czerwcu 1950 r. stała się stolicą województwa.

Opr. Barbara Kochańska